Canon van Vlaanderen

Op 9 mei 2023 werd in Genk de ‘Canon van Vlaanderen’ voorgesteld. Hij verscheen onder de vorm van een boek (uitgegeven door Borgerhoff & Lamberigts) en een website. Zij waren het resultaat van een initiatief dat werd genomen door de Vlaamse regering. Dat gebeurde op vraag van de grootste regeringspartij, de N-VA Nieuw-Vlaamse Alliantie
De N-VA is op electoraal vlak de meest succesvolle Vlaams-nationalistische partij ooit en slaagde er ook in om de grootste Belgische partij te worden. Ze zit bijna 20 jaar in de Vlaamse R... Lees meer . Nadat onder anderen de N-VA-politicus Theo Francken Francken, Theo
Lees meer het idee al had geopperd, onder meer in zijn 11-juli-toespraak in 2019, kreeg een Vlaamse canon een plaats in de ‘startnota’ (augustus 2019) van Bart de Wever De Wever, Bart
Bart de Wever (1970) is een Vlaams-nationalistisch politicus. Hij is sinds 2004 voorzitter van de N-VA, die onder zijn voorzitterschap de grootste partij van België werd. Sinds 2013 is hi... Lees meer die aan de basis lag van de onderhandelingen voor de vorming van een nieuwe Vlaamse regering: ‘Om het identiteitsbesef van de jongere generatie te bevorderen, stellen we in navolging van Nederland een Vlaamse canon op, een lijst van ankerpunten uit onze Vlaamse cultuur en geschiedenis, die Vlaanderen als Europese natie typeren en die onze leerlingen op school en nieuwkomers in onze inburgeringscursus moeten kennen.’ In de regeringsverklaring (2 oktober 2019) werd het voornemen opgenomen. Er was sprake van ‘de canon van Vlaanderen die onze Vlaamse Regering met onafhankelijke experts wil uitwerken’. Anticiperend op te verwachten kritiek werd daarbij benadrukt dat het niet de bedoeling was om ‘Vlaanderen te betonneren in de eeuwigheid’, maar dat de canon dynamisch zou zijn en de Vlamingen zou helpen hun identiteit ‘complexloos’ te beleven. De beoogde doelen bleken uit de plaatsen in het regeerakkoord waar de canon werd vermeld, namelijk in de luiken onderwijs en inburgering. Bij de nieuwkomers zou de canon bijdragen aan het ‘basisinzicht in onze samenleving, haar werking en haar geschiedenis’. Ben Weyts Weyts, Ben
Ben Weyts (1970) is politicus en voormalig Kamerlid voor de N-VA. Sinds 2014 is hij minister in de Vlaamse regering. In 2019 werd hij viceminister-president. Lees meer (N-VA), Vlaams minister van Onderwijs, werd belast met de uitwerking.

De regeringsverklaring had ook vastgelegd dat de canon zou worden ‘samengesteld door een onafhankelijke en pluralistisch samengestelde wetenschappelijke commissie’. Emmanuel Gerard, historicus en emeritus hoogleraar van de KU Leuven en specialist op het vlak van de politieke geschiedenis van de 20ste eeuw, werd aangesteld als voorzitter. Hij stelde een commissie samen, die bestond uit de mediëvist Jan Dumolyn (UGent), de kunsthistoricae Katlijne van der Stighelen (KULeuven) en Cathérine Verleysen (MSK, Gent), de literatuurhistorici Kevin Absillis (UAntwerpen) en Frank Willaert (emeritus UAntwerpen), archeoloog Wim de Clercq (UGent), journalist Hind Fraihi en filosoof Tinneke Beeckman. Tot het voorjaar 2023 werkte de commissie in alle stilte. Daarbij werden ook experten buiten de commissie geraadpleegd, met betrekking tot specifieke onderdelen. De concrete realisatie van het boek en de website gebeurde door Geheugen Collectief, onder leiding van Aline Sax.

Van meet af aan werd de Nederlandse canon, die in 2006 was uitgewerkt door een commissie onder leiding van de bekende neerlandicus Frits van Oostrom, als voorbeeld gesteld. Daaraan werd onder meer het idee ontleend dat de canon uit ‘vensters’ zou bestaan: geen opsomming van ‘illustere’ figuren en episodes, maar een reeks van ‘blikvangers’ waaraan een ruimer thema, dat kenmerkend was voor de nationale geschiedenis, kon worden opgehangen. Ook de verzekering van Van Oostrom dat de Nederlandse canon ‘slechts’ een handreiking aan docenten en een ‘hulpmiddel’ voor het onderwijs wilde zijn – en niet meer dan dat – werd door de Vlaamse commissie overgenomen. Commissieleden benadrukten dat de canon los zou staan van de discussie over identiteit.

De terughoudendheid van de Commissie werd ongetwijfeld versterkt door de kritiek waarop de aankondiging van een Vlaamse canon vanaf het begin stuitte, met name in de academische historische wereld. Op 7 oktober 2020 publiceerden zestien academische historici, verbonden aan vakgroepen geschiedenis van alle Vlaamse universiteiten, een opiniestuk in De Standaard, waarin zij ‘principiële, wetenschappelijke en didactische bezwaren’ tegen (het uitgangspunt van) een canon formuleerden: ‘de hedendaagse Vlaamse “deelstaat” en hoe die er gekomen is’, is ‘maar één perspectief en sluit per definitie andere perspectieven uit’. In 2022 publiceerde de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten Een canon van Vlaanderen. Motieven en bezwaren, van de hand van de hoogleraren Jo Tollebeek, Marc Boone en Karel van Nieuwenhuyse. Zij interpreteerden de beoogde canon als ‘de exponent van een assertieve identiteitspolitiek’, en wezen op de gevaren van de instrumentalisering en politisering van het verleden, aan de hand van een (Vlaams-)nationalistische agenda, onder meer in het onderwijs. De Standaard De Standaard (1914-)
Het eerste nummer van het dagblad De Standaard verscheen op 4 december 1918. De krant was gedurende vele decennia hét blad bij uitstek van de katholieke Vlaamse beweging in al haar varian... Lees meer berichtte uitgebreid over dit ‘Standpunt’ (3 november 2022), en maakte zo het  wetenschappelijke debat tot een maatschappelijke discussie. De grote en principiële kritiek van Tollebeek, Boone en Van Nieuwenhuyse had onder meer betrekking op het feit dat Vlaanderen (in zijn huidige betekenis) pas vanaf de 19de eeuw geleidelijk vorm kreeg. Dat de canon zich niet tot de 19de en 20ste eeuw zou beperken, was duidelijk. Het bleek uit wat de initiatiefnemers erover lieten optekenen (in de startnota was al sprake van ‘onze Vlaamse meesters als Van Eyck, Rubens en Bruegel’). Uiteindelijk bleek ongeveer de helft van de zestig vensters betrekking te hebben op de oudere periode (te beginnen met de ‘Neanderthalers in de Maasvallei’).

Publicatie en onthaal

Het geheel van de canon vertoonde een grote thematische verscheidenheid. Het werd geen culturele canon: ondanks de aanwezigheid van vier kunst- en literatuurhistorici in de commissie (en slechts twee historici), werden slechts vier vensters als zodanig gewijd aan de letterkunde en vijf aan kunstwerken. Het overgrote deel van de vensters is historisch. Zij werden toegelicht aan de hand van (korte) teksten die de ruimere thema’s aanbrachten, zoals de verspreiding van het christendom, de verstedelijking, de boekdrukkunst, heksenprocessen, de spoorwegen, de sociale strijd, vrouwenemancipatie, kolonisatie. Het boek kan als een (soort van) algemene geschiedenis van Vlaanderen worden gelezen.

In de algemene media werd de Canon goed ontvangen en het boek verkocht goed (al werden geen verkoopcijfers vrijgegeven). Er verschenen berichten over hoe de vermelding van bepaalde thema’s leidde tot toegenomen bezoek aan musea en sites. Bij veel opiniemakers klonk een zekere opluchting door in de vaststelling dat de canon niet het Vlaams-nationalistisch pamflet bleek te zijn dat sommigen hadden gevreesd, dat het geen aaneenschakeling was geworden van ‘grootheden’ of een lofzang op alles wat Vlaams is. De diversiteit van de thema’s, de ruime aandacht voor sociale thema’s en emancipatie (inclusief de interpretatie van de Guldensporenslag Guldensporenslag
De Guldensporenslag was een veldslag op de Groeningekouter nabij Kortrijk op 11 juli 1302. Hierbij werd het Franse ridderleger verslagen. De slag kreeg in de Vlaamse beweging een symbolis... Lees meer als een sociale strijd), de aanwezigheid van ontegensprekelijk ‘Belgische’ vensters (de Grondwet, het Sociaal Pact), nieuwe (nog niet gecanoniseerde) figuren (zoals Cathelyne van den Bulcke, Emilie Claeys, Paul Panda Farnana), een venster gewijd aan de Franstalige cultuur in Vlaanderen, en de keuze om te eindigen met ‘De wereld in Vlaanderen’, met de boodschap dat Vlaanderen vandaag ‘een superdiverse regio’ is – dat alles sprak een Vlaams-nationalistische invulling van de canon tegen. In de inleiding van het boek werd uitdrukkelijk gesteld dat de canon ‘een uitnodiging [wilde zijn] om als burger een plaats te zoeken in een pluralistisch en divers Vlaanderen’.

Het voedde de indruk, overheersend in de algemene pers, dat er tegen déze canon weinig in te brengen was en dat het, in het licht van de discussie vooraf, allemaal nog wel meeviel. De Standaard prees de ‘onverwachte keuzes’ die de commissie had gemaakt. De Morgen De Morgen
De in 1978 opgerichte krant De Morgen evolueerde van een socialistisch naar een algemeen informatief dagblad. Lees meer sprak van een ‘Slim en divers overzicht van wat Vlaanderen is’. En in Knack stelde Walter Pauli vast dat het ‘geen canon voor vendelzwaaiend Vlaanderen’ is geworden (10 mei 2023).

Dat betekent niet dat alle kritiek verstomde. Academische historici als Marc Boone en Bruno de Wever De Wever, Bruno
Historicus Bruno de Wever (1960) is een specialist van de geschiedenis van het Vlaams-nationalisme en van de Tweede Wereldoorlog. Hij weegt sinds de jaren 1980 op het debat over het oorlo... Lees meer bleven bij hun principiële bezwaren, en gaven aan dat de verscheiden en soms verrassende samenstelling niets verandert aan het feit dat het hele project politiek gemotiveerd was en is, en dat het gaat om een vorm van wat Michael Billig ‘ banaal nationalisme Banaal nationalisme
'Banaal nationalisme’ is een begrip van de Britse onderzoeker Michael Billig, dat verwijst naar de reproductie en de ideologische legitimering van de natiestaat in het dagelijkse leven.... Lees meer ’ heeft genoemd: niet de selectie op zich is van belang, maar het feit zelf dat er een canon met een Vlaamse horizon is gecreëerd. Ook onder leraars en geschiedenisdidactici bleef er een zeker scepticisme heersen, en wordt afgewacht of en hoe de canon in het onderwijs zal worden ingezet. En vanuit diverse hoeken kwam er toch kritiek op de selectie, en op wat ontbrak (bijvoorbeeld Paul van Ostaijen Van Ostaijen, Paul
Paul van Ostaijen (1896-1928) was een schrijver die met zijn poëzie, proza en kritische werk grote invloed heeft uitgeoefend op de Nederlandstalige literatuur. Zijn zoektocht naar een nie... Lees meer en pater Damiaan).

Bij sommige Vlaams-nationalisten klonk ontgoocheling. De aankondiging van een Vlaamse canon was als een overwinning verwelkomd. Aan critici werd een politieke agenda toegeschreven – links en anti-Vlaams. Maar bij het verschijnen bleken de hooggespannen verwachtingen niet ingelost. Wie had gehoopt dat de Canon van Vlaanderen voor een opstoot van Vlaams bewustzijn zou zorgen, en voor de vestiging van een ruim bewustzijn van zichtbare Vlaamse identiteit, was eraan voor de moeite. Filip Brusselmans, parlementslid voor Vlaams Belang Vlaams Belang
Vlaams Belang is een radicaal-rechtse Vlaams-nationalistische partij, die in 1978 ontstond onder de naam ‘Vlaams Blok’, als verkiezingskartel van de Vlaamse Volkspartij en de Vlaams Natio... Lees meer , betreurde dat de canon geen identitair project was geworden: ‘Dit zal ons geen stap dichter brengen bij een Vlaamse staatsvorming’. Gerard heeft in zijn toespraak bij de voorstelling van de Canon uitdrukkelijk aangegeven dat dit ook niet de bedoeling van de Commissie was. Hij wilde niet spreken over de ‘Vlaamse canon’, maar over een ‘Canon van Vlaanderen’, omdat de eerste uitdrukking de gedachte opriep aan ‘een inventaris van alles wat “typisch Vlaams” is en mogelijkerwijze de zogenaamde Vlaamse identiteit zou kunnen bepalen’. Deze canon echter ‘identificeert als “Canon van Vlaanderen” ontwikkelingen en gebeurtenissen die zich hier hebben afgespeeld.’ Toch stuurden de initiatiefnemers andere signalen. ‘Natuurlijk moet de canon de Vlaamse identiteit bevorderen’, was de kop boven een interview met minister-president Jan Jambon Jambon, Jan
Jan Jambon (1960), informaticus, brak in 1988 met de VU en werd een prominente figuur in de Vlaamse Volksbeweging. Hij pleitte voor een onafhankelijk Vlaanderen in de EU. In 2006 trad hi... Lees meer in De Standaard (31 december 2022). Weyts stelde bij de presentatie van de canon dat wat voorligt een instrument is ‘om mensen iets bij te leren over wat Vlaanderen tot Vlaanderen gemaakt heeft’. En hij gaf aan trots te zijn, ook ‘op de inspanningen van onze ouders en voorouders die ons de huidige welvaart hebben gebracht. Met die fierheid is volgens mij niets mis.’

Wat de Canon daadwerkelijk zal teweegbrengen moet de toekomst uitwijzen.